Arm en rijk

Speciale aandacht verdienen drie cultuurlandschappen die bepalend waren voor de ontwikkeling van enkele karakteristieke delen van de gemeente Soest. Het betreft de keuterontginningen, de buitenplaatsen en de straatontginning langs de Wegh der Weegen. 

Rijkere boeren woonden van oudsher in boerderijen / hofsteden ten noordoosten van de Eng of langs de Birkstraat. De keuterontginningen waren agrarische landschappen voor de armen aan de randen van het cultuurland. Hier woonden naast keuterboeren, ook armere boeren die op de hofsteden werkzaam waren, dagloners en turfstekers. Het betrof twee buurtschappen op de noordwestelijke en zuidelijke punt van de Eng, respectievelijk ’t Hart en De Bunt. Hun historische structuur bestond uit een bochtig wegenpatroon, kleine perceeltjes (moestuintjes en bouwland) en kleine erven met huisjes. Beide buurtjes zijn in de loop der tijd in de bebouwde kom opgenomen, waarbij de onregelmatige structuur en kleine schaal bewaard zijn gebleven. Rijke Nederlanders uit voornamelijk Utrecht en Amsterdam bouwden vanaf de zeventiende eeuw riante buitenhuizen om het slechte woonklimaat in de steden te ontvluchten en om mee te pronken. De omliggende tuinen en parken werden gedurende de eeuwen continu aangepast aan de heersende mode. Diverse buitenplaatsen zijn in de loop der jaren in de bebouwde kom opgenomen. Ze manifesteren zich anno 2024 als parken of zijn herverkaveld ten behoeve van woningbouw. De buitenplaatsen komen in deel 2 uitgebreid aan de orde.

Eveneens bedoeld voor de rijken waren de rechthoekige percelen (‘vakken’) die aan weerszijden van de halverwege de zeventiende eeuw aangelegde Amersfoortseweg (de ‘Wegh der Weegen’) werden uitgezet. Het doel van de aanleg van de weg was tweeledig: het creëren van een efficiënte verbinding tussen Amersfoort en Utrecht en het in cultuur brengen van een voorheen onvruchtbaar, onveilig en onherbergzaam zandlandschap. Het plan om langs de weg een kralenketting van buitenplaatsen te creëren, mislukte en in de loop der tijd trok de weg ook veel armere bewoners aan. Een groot deel van de vakken is pas in de tweede helft van de negentiende eeuw ontgonnen door er op zeer regelmatige wijze bossen op aan te planten. De rigide opzet in rechthoekige vakken werd bepalend voor de ontwikkeling en het aanzien van het latere dorp Soesterberg. In deel 2 worden de aanleg van de Wegh der Weegen en de ontwikkeling van Soesterberg nader belicht. Topografische kaart van de Wegh der Weegen en Soesterberg.